Στις 24 Φεβρουαρίου 2022, όταν ο Βλαντιμίρ Πούτιν ξεκίνησε την εισβολή στην Ουκρανία εικόνες πολέμου και φρίκης μεταδίδονταν σε κάθε άκρη του κόσμου για να τις δουν εκατομμύρια μάτια ανθρώπων που βρίσκονταν εκατοντάδες χιλιόμετρα μακριά και δεν είχαν άμεση σχέση με τις εχθροπραξίες. Στη μέγγενη του φόβου – Ο πιο σύγχρονος και επίκαιρος τρόπος.
Μακριά από το πολεμικό μέτωπο, όλοι εμείς γινόμασταν κοινωνοί σε εικόνες απρόκλητης επιθετικότητας σερφάροντας στο διαδίκτυο ή παρακολουθώντας τηλεόραση. Μας έδειχναν εκρήξεις και ανθρώπους να τρέχουν να σωθούν από τον κίνδυνο και να συνωστίζονται σε υπόγειες αποθήκες. Βλέπαμε διαμελισμένα πτώματα, μας έδειχναν βομβαρδισμένα σχολεία και νοσοκομεία (αυτό μας έλεγαν ότι βλέπουμε) και ανθρώπους με παιδιά και κατοικίδια στην αγκαλιά να διασχίζουν σύνορα.
Πηγαίνοντας ελάχιστα πιο πίσω χρονικά, τα ίδια μέσα, με τον ίδιο τρόπο μας έδειχναν κομβόι στρατιωτικών οχημάτων να μεταφέρουν πτώματα, χιλιάδες τάφους να ανοίγονται, σακούλες με νεκρούς στοιβαγμένες σε νοσοκομεία, ανθρώπους να αγωνιούν σε εντατικές νοσοκομείων. Μια πανδημία απειλούσε ευθέως την επιβίωση μας και τον τρόπο ζωής μας.
Ο τρόπος ζωής μας άλλαξε εξαιτίας της πανδημίας, ο τρόπος ζωής μας αλλάζει εξαιτίας του πολέμου στην Ουκρανία και των συνεπειών που μας λένε ότι έφερε. Επισιτιστική κρίση, ενεργειακή κρίση, άνοδος των τιμών στα αγαθά…
Το καλοκαίρι η ενημέρωση μας και οι οθόνες μας γεμίζουν με φωτιές, ανθρώπους να χάνουν την ζωή και την περιουσία της από τις πυρκαγιές. Το φθινόπωρο ανάλογες εικόνες και “κραυγές” με πλημμύρες και το χειμώνα με χιόνια και καταστροφές από το “ακραίο” ψύχος. Γνωρίσαμε τα “ακραία καιρικά φαινόμενα” και συνήθως πλέον έχουν και όνομα. Ο μετεωρολογικός μπαμπούλας ονομάζεται πότε Φοίβος και πότε Αριάδνη ή Bogdan.
Ο σύγχρονος κόσμος είναι παγιδευμένος στο κεφαλοκλείδωμα μιας ψύχωσης φόβου που έχει εδραιωθεί στο Δυτικό κόσμο και ένα δόγμα ασφάλειας στολισμένο με επιστημοσύνη, κοινωνική ψευτοευαισθησία, πολιτική ορθότητα και ψευτοπροοδευτικότητα μας σφιχταγκαλιάζει για να μας “σώσει”. Το απολυταρχικό παρουσιάζεται ως μονόδρομος και οι σωτήρες (ή και Σωτήρηδες κάποιες φορές) μας συστήνονται ως αυθεντίες ειδικοί, θρησκευτικοί ηγέτες, που ο λόγος τους δεν μπορεί να αμφισβητηθεί. Πίσω τους, παραταγμένος, ένας στρατός… Ορδές “αφυπνισμένων”, προοδευτικών, ενημερωμένων, χρήσιμων ηλιθίων…
Το παράδοξο του φόβου
Την ίδια στιγμή που ο Δυτικός άνθρωπος ζει περισσότερο από ποτέ. Την ίδια στιγμή που κοπιάζει λιγότερο από ποτέ. Την ίδια στιγμή που οι πιθανότητες να πεθάνει από πείνα, ασθένεια ή καιρικά φαινόμενα έχουν περιοριστεί περισσότερο από ποτέ. Αυτή τη στιγμή της μεγαλύτερης ασφάλειας νιώθουμε περισσότερο ανασφαλείς και φοβισμένοι από ποτέ. Σχεδόν τρομοκρατημένοι, περνάμε κάθε μέρα με προειδοποιήσεις και απειλές για πιθανούς κινδύνους και επικείμενες καταστροφές.
…ζούμε στην πιο τρομακτική εποχή της ανθρώπινης ιστορίας και ο κύριος λόγος για αυτό είναι ότι έχει συγκεντρωθεί πολλή δύναμη και χρήμα σε λίγα άτομα και οργανισμούς που μπορούν να διαιωνίσουν αυτούς τους φόβους
Barry Glassner, από το “Why We’re Living in the Age of Fear”
Δεν είναι, όμως, μόνο το γεγονός ότι ζούμε συνεχώς με κάποιο φόβο που ευθύνεται για τον δυσανάλογο φόβο που νιώθουμε. Η συνεχής εναλλαγή των κινδύνων και των απειλών που μας παρουσιάζονται ότι στοχεύουν την ζωή μας και τον τρόπο που ζούμε δε μας δίνει χρόνο να σκεφτούμε, δε μας δίνει χρόνο να αξιολογήσουμε, δε μας δίνει χρόνο να βρούμε απαντήσεις.
Τα πολιτιστικά αφηγήματα, η “ενημέρωση”, η “επιστήμη”, η επικαιρότητα, όλα όσα μας πληροφορούν για το πως θα πρέπει να αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο κινούνται απρόσκοπτα και ακατάπαυστα από τον ένα φόβο στον άλλο. Ο επόμενος φόβος έρχεται να απομακρύνει στο μυαλό μας τον προηγούμενο, αφήνοντας μας μόνο με τις συνέπειες. Χωρίς να έχουμε το χρόνο και την ευκαιρία να σκεφτούμε τι πραγματικά έγινε και αν έγινε ορθά. Δε μας δίδεται χρόνος να αξιολογήσουμε, πόσο μάλλον να αμφισβητήσουμε αν πρέπει να είμαστε φοβισμένοι.
Δεν φαίνεται πλέον να υπάρχει κάτι που να είναι πραγματικά ασφαλές. . . Φαίνεται να έχουμε εμμονή με κάθε πιθανό κίνδυνο. Ο φόβος έχει γίνει βασικό χαρακτηριστικό ολόκληρης της κουλτούρας μας
Lars Svendsen, από το “A Philosophy of Fear”
Η φυσιολογία του φόβου
Όταν αντιμετωπίζουμε μια απειλή, τα επινεφρίδια που βρίσκονται πάνω από τα νεφρά μας διοχετεύουν στο σώμα μας την λεγόμενη “ορμόνη του στρες”, την κορτιζόλη (η οποία ενισχύει τον μεταβολισμό και καταπολεμά τις φλεγμονές) και την αδρεναλίνη (που επιταχύνει την κυκλοφορία του αίματος και την αναπνοή). Αυτή είναι η βιοχημεία της κατάστασης “μάχη ή φυγή” (fight or flight) και μας βοηθά είτε να ξεφύγουμε από τον κίνδυνο είτε να σταθούμε στη θέση μας και να παλέψουμε.
Αλλά η λειτουργία αυτή μπορεί, επίσης, να είναι καταστροφική σε στιγμές όπως αυτή, όταν οι εγκέφαλοί μας βομβαρδίζονται από μια συνεχής επίθεση κρίσεων: η οικονομική κρίση, η πανδημία Covid-19, η κλιματική αλλαγή, ο πόλεμος στην Ουκρανία, η απειλή πυρηνικού πολέμου, η επισιτιστική κρίση, ο πληθωρισμός, η ενεργειακή κρίση, το μεταναστευτικό, η Τουρκία και η λίστα δεν έχει τελειωμό.
Σε αυτό το σημείο αισθανόμαστε χαμένοι και μουδιασμένοι, και αυτό είναι απολύτως φυσικό. Οι ψυχολόγοι το αποκαλούν “κόπωση της κρίσης” (crisis fatigue): Το σώμα μας είναι καλά προσαρμοσμένο για να χειρίζεται προσωρινά στρες, αλλά μπορεί να κατακλυστεί από τις συνεχείς, αδυσώπητες πιέσεις αυτής της στρατηγικής του φόβου.
Πως ο φόβος μας διαμορφώνει σε κοινωνικό και ατομικό επίπεδο
Σε κοινωνικό επίπεδο, αυτό αναγκάζει τους ανθρώπους να σηκώσουν συλλογικά τα χέρια ψηλά και να εγκαταλείψουν κάθε προσπάθεια να αναλύσουν οι ίδιοι τα φαινόμενα. Οι κοινωνίες είναι έτοιμες, παραδομένες στα χέρια των ειδικών, που ξέρουν καλύτερα και θα τους βγάλουν και από αυτό τον κίνδυνο. Το μόνο που χρειάζεται είναι να ακολουθούν τις οδηγίες… και η αλήθεια είναι ότι νιώθουν ανήμποροι να κάνουν κάτι περισσότερο.
Σε ατομικό επίπεδο, η συνεχής πίεση της κατάστασης “μάχη ή φυγή” και της κορτιζόλης γίνεται ένα αβάσταχτο βάρος. Το στρες και η πίεση έρχονται από την αβεβαιότητα:
- Θα κολλήσω covid;
- Θα νοσήσω βαριά;
- Θα το μεταδώσω στη μάνα μου και στον πατέρα μου;
- Θα μπω στην εντατική;
- Τα εμβόλια έχουν παρενέργειες;
- Θα παγώσω το χειμώνα;
- Θα έχω λεφτά για τρόφιμα;
- Θα μπορώ να βάλω βενζίνη;
- Λες να γίνει πόλεμος;
- Θα βρω δουλειά;
Και κάπως έτσι περιερχόμαστε με μαθηματική ακρίβεια στη μέγγενη του φόβου και την αβεβαιότητα για το παρόν και το μέλλον.
Στην τρέχουσα εποχή ο φόβος φαίνεται να είναι μια τόσο ασταθής και χωρίς κατεύθυνση δραστηριότητα. Φαίνεται σαν η μια απειλή να γεννά την άλλη, για να αντικρούεται μόνο από έναν άλλο φόβο που ανακαλύφθηκε πρόσφατα.
Frank Furedi, από το “How Fear Works: Culture of Fear in the Twenty-First Century”
Το κυνήγι της προσοχής
Η κριτική σκέψη, η λογική, οι σωστές αποφάσεις αλλά ακόμα και η πραγματική κοινωνική ευαισθησία και η ενσυναίσθηση απαιτούν ηρεμία και προσοχή με την έννοια της επαγρύπνησης και της αποστασιοποίησης. Κάτι σαν την ηρεμία και το “κενό σκέψης” που διδάσκει ο Βουδισμός. Μόνο έτσι θα κατάφερνε κάποιος να κάνει μια σωστή αξιολόγηση και πιθανόν να πάρει σωστές αποφάσεις. Όλα όμως λειτουργούν για το αντίθετο.
Όλα απαιτούν και κυνηγούν την προσοχή μας. Τα social media, το Tik Tok, το Instagram, οι ειδήσεις, τα αθλητικά… και όλα θέλουν να την αραιώσουν και να την διασπείρουν σε άσχετα, άνευ σημασίας πράγματα. Ο σκοπός είναι να μην μείνει χώρος και χρόνος για σημαντική σκέψη.
Στη μέγγενη του φόβου – Μονοπάτι διαφυγής
Μάλλον, λοιπόν, χρειάζεται να συλλέξουμε ξανά την προσοχή μας, να πάρουμε πίσω λεπτό προς λεπτό το χρόνο μας και να τον επενδύσουμε αλλού. Ακόμα και στο απόλυτο τίποτα για λίγο που είναι πολλά περισσότερα από “τίποτα”.
Να επανακτήσουμε την σκέψη μας και να την στρέψουμε σε πράγματα που θα μας κάνουν ικανότερους και δυνατότερους να αντιμετωπίσουμε την ζωή μας χωρίς φόβο και με κριτική σκέψη. Να βρούμε τα πραγματικά σημαντικά και όχι αυτά που μας σερβίρουν ως σημαντικά.
Να καταναλώνουμε πολύ λιγότερες ειδήσεις, να αφήσουμε λίγο στην άκρη την ενημέρωση και να δούμε λίγο την επιμόρφωση, την καλλιέργεια, την πραγματική γνώση.
Οι άνθρωποι εκπαιδεύθηκαν να ασχολούνται πρωτίστως με την ασφάλειά τους και να θεωρούν το φόβο ως λογικό και υπεύθυνο προσανατολισμό ως προς τον κόσμο…
Frank Furedi, από το “How Fear Works: Culture of Fear in the Twenty-First Century”
